Verzetskrant Trouw heeft gecapituleerd voor de regels rond de tussen-n. Dat lijkt een goede beslissing. Zoals een redacteur van de krant zegt: ‘Ik vind dat je je gewoon aan de officiële spellingregels moet houden. Je mag er best kritiek op hebben, maar je rijdt toch ook niet door rood als je het niet eens bent met de verkeersregels. Hoe zat het ook alweer met die tussen-n?

Sinds 1 januari houdt mijn favoriete krant Trouw zich aan het Groene Boekje. In 2006 gooide het dagblad de kont tegen de krib uit onvrede met de veranderde spellingsregels. Vooral de richtlijnen voor de tussen-n waren de redactie een doorn in het oog. Nu is de krant tot inkeer gekomen en voegt hij zich naar de officiële ‘groene’ spelling.

Bessesap en bessenlikeur

Toen ik opgroeide, was het gebruik van de tussen-n eenvoudig en overzichtelijk. Dat hadden we te danken aan de spellingwijziging van 1954. Bij samengestelde woorden keek je of een meervoud nodig was (en dus die tussen-n) of dat een enkelvoud volstond. Zo kon je van één bes sap maken (dus: bessesap), maar zou het je nooit lukken om van één enkele bes likeur te maken (dus: bessenlikeur).

Bij de spellingwijziging van 1995 kwam de Nederlandse Taalunie met aangepaste regels voor de tussen-n. Veel taalkundigen en professionele taalgebruikers klaagden dat de nieuwe regels te ingewikkeld waren, niet logisch en niet uit te leggen. En in het Groene Boekje stonden volgens de criticasters ook niet de woorden die de meeste problemen opleverden.

Het Witte Boekje

In 1998 verscheen de ‘Spellingwijzer Onze Taal’ als alternatief voor het Groene Boekje. De Spellingwijzer of ‘het Witte Boekje’ stond onder redactie van onder anderen Jan Renkema (die van de Schrijfwijzer) en Wim Daniëls. Ik werkte destijds bij een PR-bureau in Den Haag. Wij waren vooruitstrevend, dus ruilden we het Groene Boekje in voor de Spellingwijzer.

De Spellingwijzer hanteerde nog wel de officiële spellingsregels. Dus pannenkoek in plaats van pannekoek en kerkenraad in plaats van kerkeraad. Maar bij een volgende aanpassing van de spelling in 2005 brak er echt opstand uit. In zijn ijver om het eigen bestaansrecht te legitimeren, vond de Taalunie dat elke 10 jaar de spelling opnieuw bekeken moest worden. Dat de Taalunie dat deed zonder veel overleg was tegen het zere been van onder andere de media.

Eigen regels

Diverse kranten en opiniebladen, waaronder Trouw, de Volkskrant en NRC besloten hun eigen regels te hanteren. De tussen-n werd onder dit regime facultatief verklaard. Taalgebruikers mochten hun eigen gevoel volgen. De samenstellers van het nieuwe Witte Boekje (2006) neigden naar de oude regel van bessesap en bessenlikeur. Trouw maakte hier in zijn eigen Schrijfboek een dwingende regel van.

Die dwingende regel werd overigens door de eigen redacteuren van Trouw met voeten getreden en de redactie kreeg met grote regelmaat ingezonden brieven van lezers die zich beklaagden over pannekoeken zonder n en andere ‘taalfouten’. En het was toch ook wel wat raar dat kranten een andere spelling hanteerden dan kinderen leren op school en ambtenaren zelfs verplicht zijn te gebruiken.

Tussen-n bij samenstellingen

Nu heeft Trouw zijn verzet dan toch opgegeven. Een goed moment om de belangrijkste regels voor de tussen-n nog eens even op te halen.

Het vraagstuk van de tussen-n speelt bij samenstellingen. Een samenstelling is volgens het Groene Boekje:

Een geleed woord dat bestaat uit twee of meer grondwoorden, eventueel verbonden door een tussenklank. De samenstelling heeft doorgaans een betekenis die verband houdt met de grondwoorden. Zo is een badkamerdeur een deur die toegang geeft tot een kamer waar een bad staat. Een samenstelling heeft één hoofdklemtoon en wordt doorgaans in één woord geschreven of met een koppelteken. De delen van een samenstelling noemen we het linkerdeel en het rechterdeel.

De regels voor samenstellingen met tussenletters ‘e’ of ‘en’ bestaan uit een hoofdregel met drie gevallen waarin de hoofdregel niet geldt en ook nog eens drie uitzonderingen op de hoofdregel. Je vindt ze op de website van de Taalunie. Ik geef hieronder een samenvatting.

Belangrijkste regels

Als het linkerdeel van de samenstelling een zelfstandig naamwoord is dat niet eindigt op een toonloze ‘e’, dan krijgt het woord meestal een tussen-n. Dus perensap en kattenvoer. Soms krijgt een woord geen tussen-n. Dat hangt af van eigenschappen van het linkerdeel.

• Kan het meervoud van het linkerdeel zowel een ‘s’ als een ‘n’ krijgen, dan krijgt de samenstelling geen tussen-n. Bijvoorbeeld ziektekiem (ziektes en ziekten kan allebei).
• Is het linkerdeel geen zelfstandig naamwoord, maar een bijvoeglijk naamwoord of afgeleid van een werkwoord, dan komt er ook geen tussen-n. Bijvoorbeeld rodekool en wiegelied. Wiegelied is een lied tijdens het wiegen. Daarnaast bestaat wiegendood mét een n, want daar is het linkerdeel de wieg.

Overzichtelijk schema

Het Groene Boekje geeft een schema dat in de meeste gevallen uitsluitsel geeft.

Is het linkerdeel een zelfstandig naamwoord?

Nee: schrijf ‘e’

Ja: Heeft het linkerdeel een meervoud dat eindigt op -en?

Nee: schrijf ‘e’

Ja: Heeft het linkerdeel een meervoud op -es?

Ja: schrijf ‘e’

Nee: schrijf ‘en’

Uitzonderingen

Er zijn diverse uitzonderingen op de regel. Bij zogeheten ‘versteende’ samenstellingen is de regel niet van toepassing. Het gaat hierbij om woorden waarbij de samenstellende delen nauwelijks meer herkenbaar zijn. Dank aan woorden als bruidegom, elleboog en ruggespraak (maar weer wel ruggenprik).

Het is en blijft, samenvattend, een ingewikkelde regel. Het beste advies dat ik kan geven is dan ook: als je twijfelt, zoek het even op. Hou je spellingchecker in de gaten (al slaat die van mij aan op zowel elleboog als ruggespraak hierboven). Zet een link op je bureaublad naar woordenlijst.org of bestel het gedrukte exemplaar van het Groene Boekje bij je plaatselijke boekwinkel.